खय्यामको रूवाई मेरो बुझाई

उमर खय्याम (Omar KhayyÚam 1048–1131) १८ मे सन् १०४८ मा फारसमा जन्मिएका हुन् । यी दार्शनिक, गणितज्ञ र ज्योतिर्विद पनि हुन् । उनले एउटा नयाँ क्यालेण्डरको आविस्कार गरे ।जसलाई “जलाली क्यालेन्डर” भनिन्छ । यिनलाई रुवाईको प्रतिष्ठा मिल्यो । खय्यामले रुबाईमा लेखे, तुलसी दासले चौपाईमा लेखे । खय्यामको फिलोसफी सुखीको होइन दु:खको फिलोसफी हो । ‘जीवनको अर्थहीनतामा व्यक्तिगत अर्थको खोज” खैयामको रुबाइयतको केन्द्रीय विषय हो ।

खय्यामको फिलोसफीमा जीवन अर्थहीन छ । उनको गहिरो भावले हृदय द्रवित र परिप्लावित हुन्छ ।

‘रुबाइयत सुखका नही दुखका गीत है,
सन्तोषका नही असन्तोषका गान है” (बच्चन )

उमर खैयामको धारणा खाओ पिओ और मोज करो भन्ने थियो । यिनी सुखवादी,प्याली र प्यारीका दीवाना थिए । मोजमस्तीका गाना गाउँथे । अङ्ग्रेजीमा यस्तो स्वभाव भएका मानिसलाई हिडोनिष्ट (Hedonist) भन्ने गर्दछन् ।

रुबाई अरबी शब्द रुबाबाट पैदा भएको हो । रुबाको अरबीमा चार भन्ने अर्थ लाग्छ । रुबाई अरबमा जन्मियो, तर इरानमा हुर्कियो । १२ औँ शताब्दीमा खय्यामले यसै रचनाबाट प्रशिद्धि कमाए ।

खैय्यामलाई अङ्ग्रेजी कवि एडवर्ड फिट्ज गेराल्डले (१८०९–१८८३) प्रचारमा ल्याएका हुन् । उनले १८५९ मा अनुवाद गरे, जसलाई Rubaiyat of Umar Khayyam भनिन्छ।

उमर खय्यामको रूवाईमा काव्यात्मक तथा आध्यात्मिक अन्तर्दृष्टि
एघारौं शताब्दीको प्रशिद्ध काव्य धारा रुवाई उमर खय्यामको साहित्यिक चिन्तन र साधनाको उपज हो । त्यस बखत खय्याम आफै लोकप्रिय थिए । यिनको चौतर्फी ख्याती फैलिएको थियो । यिनको जन्म उत्तरी फारसको ठुलो शहर निशापुरमा भएको हो । हाल यो क्षेत्रलाई इरान भनिन्छ । यिनको पुरा नाम ‘एबूयल फत उमर इब्राहिम अल खय्याम” हो । उनले बीजगणित र सन्तुलनको समस्या बारेमा एउटा ग्रन्थ नै प्रकाशन गरेका छन् । उनले घन समीकरणको सिद्धान्त पनि प्रकाशन गरे ।

१९ औँ शताब्दीमा आएर ब्रिटिस कवि फित्जगेराल्ड (Edward FitzGerald) ले गरेको काव्यिक अनुवादले खय्यामलाई विश्वभर परिचित गराएको हो । यसको अन्तर्तत्त्व नबुझेकाहरूको खय्यामलाई हेर्ने दृष्टिकोण बेग्लै रह्यो । उमर खय्यामको जीवन आचरणका बारेमा जनमानसमा जुन भ्रम छ ‘खाओ, पिओ, मोज करो” यसको भित्र गहिरो भाव छिपेको छ । यसमा सरसर्ती हेर्दा जे बुझिन्छ त्यसभित्र मानव अस्तित्वको आनन्दायी तथा उदात्त भावना छिपेको हुन्छ । यसबारेमा परंहंस योगानन्दजीले प्रष्ट व्याख्या गरेका छन् । उनका विचारमा पारसी कवितामा दोहोरो अर्थ लाग्छ– आन्तरिक र बाह्य । भित्र एउटा आन्तरिक दुर्ग तयार छ । उनका रुवाइयत भौतिक धारणा होइन आध्यत्मिक धारणामा आधारित हुन्छन् ।

उनलाई ‘खाउ,पिउ र मोज गर’ भन्ने जीवन दर्शनको प्रणेता मानिन्छ । यो सरासर भ्रमित सोचाई हो । खासमा भन्दा यो नश्वर जीवनप्रति उत्पन्न विरक्तिको भाव पनि खय्यामको रुबाईमा पाउन सकिन्छ । उनको एउटा रुबाईको अङ्ग्रेजी अनुवाद यहाँ प्रस्तुत छ :

AhÛ My Beloved, fill the cup that clears
To–day of past Regrets and future Fears
To–morrow <why To–morrow I may be
Myself with yesterdayÚs sevÚn Thousand years.

‘ प्रिय मेरो ग्लासमा टन्न मदिरा भरिदेऊ
सबै अपशकुनबाट छुटकारा गरिदेऊ
भविष्य के हुन्छ कस्लाई के थाहा ?
भोलिको लागि आज नै सुनपानी छरिदेऊ ।”

खय्यामको रुबाईमा लुकेको सत्यता :

उमर खय्यामको ११ रौँ शताब्दीको लोकप्रिय काव्य ९०० वर्ष भन्दा पछि ब्रिटिस कवि एडवर्ड फित्जगेराल्डले अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरेर प्रख्यात बनाए । खय्यामको रबाइयाको अधिकांश रूपान्तरण एडवर्ड फित्गेराल्ड, मैथिली शरण गुप्त, सुमित्रानन्दन पन्त र डा हरिवंश राय बच्चनले गरे ।

खय्यामको रुबाइती मादक मदिरा आआफ्नो घडामा खन्याए । उनको रुबाईया प्रख्यात त भयो तर विवादित पनि रह्यो । वास्तवमा खय्याम भौतिकवादी थिए वा अध्यात्मवादी भन्ने विवाद आज पर्यान्त छँदैछ । ‘‘खाओ, पिओ और मोजकरो” भन्ने सिद्धान्तका परिपोषक हुन खय्याम भन्ने धारणा एकातिर छ भने परंहंस योगानन्दजी भने यस मान्यतालाई स्वीकार गर्दैनन् । यसको मूख्य सार बेग्लै छ । उनको भनाइअनुसार खय्यामको रुबाइमा बाहिरी अलंकृत भाषाको भित्र मानव आनन्द र उदात्त उद्देश्यको गहन विचार छिपेको छ ।

म आफैलाई पनि याद आउँछ, सानो छँदा साथीभाइको समूहमा पार्सी (पाल्सी) बोल्ने गथ्र्यौं। पार्सीको मतलव सहजै नबुझिने, भित्र अर्को अर्थ हुने हो । यो पार्सी भनेको फारसी रहेछ । यसको मतलव फारसी साहित्यमा दोहोरो अर्थ हुँदो रहेछ । यस कारण उमरको रुबाईको आध्यात्मिक व्याख्या गर्न नितान्त आवश्यक देखिन्छ ।

जीवनरूपी प्राणको आधारबाट परिपोषित आफ्नो आत्मरूपी घडाबाट दिव्य नशा ‘मदिरा” पान गर्ने कुरालाई गलत बुझाई रहेछ । एक प्रबुद्ध व्यक्ति सांसारिक भ्रमित प्रकृति बुझेको हुन्छ । त्यसकारण पनि संसारसित भुलेको हुँदैन। संसारिक आकाङ्क्षाबाट प्रभावित नहुने प्राणी प्रबुद्ध स्थायी सत्य खोजी रहन्छ र अनन्त विशालतामा प्रवेश गर्दछ । खय्याम यही विशालताभित्रका कवि थिए।

The worldy Hope men set their Hearts upon
Turns Ashes–or it pospersM and auon
Like show upon the DesertÚs dusty face
Lighting a little Hour or to –is gone.

आखिर सोचाई हो,उमर खय्यामले स्त्रीको जस्तो सोचाई गरे । यसै भएर उनको भनाइमा लालित्य छ । उनको वाणीमा लालित्य छ । त्यही वाणीमा मदिरा छ अनि प्रेम छ । यो जगत्मा प्रेमको भाषा बुझ्ने बहुतै सानो सङ्ख्या छ ।

खैय्याममा राग थियो, माने सौन्दर्यप्रेम, लगाव, मदिरा अर्थात् परमात्माको रस थियो । रसवी बन, रसिक बन र रसमै डुव । यही रसलाई खय्यामले मदिरा वा शराव भने । भक्तलाई एक पियक्कडको उपमा बनाए ।

रुबाई अरवी शब्द हा े। यसको अर्थ चार हुन्छ । यसको बनावट यस्तो हुन्छ :–
क– यसमा चार पद हुन्छन् ।
ख– चारै पदको मात्रा र लय समान हुन्छ ।
ग– पहिलो, दोश्रो र चौथो पद तुकान्त र तेश्रो पद अतुकान्त हुन्छ ।
घ–मुक्तकको केन्द्रबिन्दु अन्तिम दुई पङ्तिमा आश्रित हुन्छ ।
ङ–यसको असर तिखो र धारिलो हुन्छ ।

नेपालको मुक्तक जगत् अहिले सुरक्षित हातमा पुगेको छ । गम्भीर र संप्रेषणयुक्त मुक्तकहरू आउन थलेका छन् । पुरानो वर्जना (पाबन्दी) तोडेर नयाँ आयम थपिएका छन् । यो पुस्ताले मुक्तकको सिर्जनामा बुद्धिको भन्दा हृदयलाई बढी महत्त्व दिएका छन् । नेपाली मुक्तक संहिता बध्द नहुँदासम्म सबै प्रकारका छोटा छोटा कविता पनि मुक्तक भनिए तर हाल नेपाल मुक्तक प्रतिष्ठान स्थपना भएर सबै मुक्तकको बनाबटमा पनि रुबायती शैली अपनाउने गरी संहितीकरण भइसकेको छ ।

प्रचलित नेपाली मुक्तक विधाको बृहत्तर विकास र गुणात्मक विस्तार गर्ने धेयले वि सं २०७० तदनुरूप (सन् २०१३) मा नेपाल मुक्तक प्रतिष्ठानको स्थापना भयो । यसको प्रधान कार्यलय काठमाडौँ,नेपालमा छ भने संयुक्त राज्य अमेरिका, संयुक्त अधिराज्य बेलायत, दक्षिण कोरिया, मलेसिया, इजरायल आदि मुलुकमा शाखा प्रशाखा खुलेका छन् । प्रतिष्ठानले साहित्यको साथसाथै सामाजिक क्षेत्रमा पनि निकै अभिरुचि देखाएको छ ।

मुक्तकका विशिष्ट गुणहरू :–
१)–काव्यको एक लघु परिक्षेत्र ।
(२)–साहित्यमा काव्यको एक विशिष्ट विधा हो,यस्को विशिष्टता यस्कै पूर्णतामा हुन्छ ।
(३) “मच धातुमा “कन प्रत्यय लागेर मुक्तक शब्दको ब्युत्पत्ति भएको हो ।
(४)मुक्तकलाई चोइटा,टुक्रा,झुल्का,उद्वेग,ठुन्का,चुड्का,छिर्का,झड्का,केस्रा, मट्याङ्ग्रा आदि नामले पुकारिन्छ ।
(५)–जुन वाक्यांश पढ्दा पाठकको अन्तस्करणमा रस–सलिला प्रभाहित हुन्छ त्यही मुक्तक हो ।
(६)–जव एक पद अर्को पदसँग मुक्त रहन्छ अनि मुक्तक हुन्छ ।

यसरी उमर खैय्यामका रुवाईको प्रभाव छोटा कविता र मुक्तक रचनामा पनि विस्तारित देखिन्छ ।

नारायणदत्त अधिकारी