 डा. नवराज सुब्बा (सन् १९६१ अक्टोबर १, ताप्लेजुङ जिल्लाको हाङपाङ) नेपाली साहित्य र सङ्गीतिक क्षेत्रका बहुमुखी प्रतिभा हुन् । उनी मूलत: कवि, गीतकार तथा निबन्धकार हुन् । आफ्ना रचनामार्फत मानवता, राष्ट्रियता तथा सीमान्तकृत समुदायका आवाज बोल्ने सुब्बा उनका रचना सरल, सरस र सबल ढङ्गले नेपाली साहित्य र संगीत जगत्मा स्थापित छन् । उनी एक दक्ष जनस्वास्थ्यकर्मी तथा शोधकर्ता पनि हुन् । उनका स्वास्थ्यकर्मी, साहित्यकर्मी र सङ्गीतकर्मी परिचय आआफ्ना ठाउँमा सुपरिचित छन् । उनले नेपालका विभिन्न जिल्लामा जनस्वास्थ्य व्यवस्थापनमा तीन दशकभन्दा बढी काम गरेका छन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट जनस्वास्थ्य र नेपालीमा स्नातकोत्तर तथा स्वास्थ्य मनोविज्ञानमा विद्यावारिधि गरेका सुब्बाका जीवन मेरो शब्दकोशमा (कवितासङ्ग्रह, सन् २००६), मनको मझेरी (निबन्धसङ्ग्रह, सन् २००७), बीच बाटोमा ब्यूँझेर (कवितासङ्ग्रह, सन् २००८), सहिदलाई सलाम (गीतसङ्ग्रह, सन् २०१०), यात्रा आधा शताब्दीको (कवितासङ्ग्रह, सन् २०११), चीत्कार (मुक्तकसङ्ग्रह, सन् २०१२), समयको स्वाद (निबन्धसङ्ग्रह, सन् २०१३), मन र माटो (गीतसङ्ग्रह, सन् २०१६) जस्ता साहित्यक कृतिहरू प्रकाशित छन् । त्यस्तै उनका देशको माया देशभक्तिगीत एल्बम (सन् २००९), लुकेको रहर गजल एल्बम (सन् २०१०), अमूल्य जीवन आधुनिकगीत एल्बम (सन् २०११), हामी पहिले नेपाली देशभक्तिगीत एल्बम (सन् २०१२), हिमालैमा हिउँ लोकगीत एल्बम (सन् २०१३), बहारसँग आधुनिकगीत (सन् २०१५) गीतिएल्मबहरू रहेका छन् ।
साहित्यसागरको प्रस्तुत शृङ्खलामा सुब्बाको एउटा लघु समीक्षा समेटिएको छ । यस समीक्षाले वानीरा गिरीको ‘म एउटा च्यातिएको पोस्टरभित्र’ शीर्षकको कविताको पहिचानचेतको अन्वेषण गरेको छ । यस कवितालाई किरात मिथकहरूका कोणबाट युमा, पारुहाङ, लेप्मुहाङ, फेदाङमा आदिका साक्ष्यमा कविताको विश्लेषण गरिएको छ । – सम्पा. |
म मान्छे !
च्यात्तिएका वाक्यका टुक्राहरूका
पटक–पटक बेग्ला–बेग्लै अर्थ नलगाऊ
मैले आफ्नै कहानी बिर्सिसकेकी छु ।
अगेनाको छेउबाट
मीनपचासको ढिकीमा
एउटा बूढा
नाति–नातिनासँग लोककथा भन्छ ।
पारोहाङ र लेप्मुहाङ ओर्लन्छ
बूढाका आँखाहरूमा मानौं उ स्वयं
एउटा शिव एउटा युगको
र सतीदेवीलाई उसले हराइसकेको छ
दक्षको यज्ञमा ।
(‘म एउटा च्यातिएको पोष्टरभित्र’ वानिरा गिरी, साझा कविता, २०४९, पृ.३४०)
साझा प्रकाशनद्वारा (२०४९ पाँचौं प्रकाशनमा) प्रकाशित कवि वानिरा गिरीको प्रस्तुत कविता पढेर मैले आज कविताको धित मार्ने कोसिस गरेँ । सर्वप्रथम कविताको पहिला चार हरफले दिल छोयो र म मन्त्रमुग्ध भएँ । त्यसपछि पढ्दै जाँदा पारोहाङ र लेप्मुहाङ एवम् शिवको विम्बात्मक प्रस्तुतिले मलाई नतमस्तक बनायो ।
समयको प्रवाहमा छट्पटिएको मेरो मन एकछिन भए पनि शान्त भयो । कविले कवितामा जसरी एक बूढालाई शिवको रूपमा देख्नुभएको छ मैले पनि मेरो मन शान्त पारिदिने कविलाई मेरो अघि फलाकिरहेकी वा नाचिरहेकी फेदाङ्मा वा युमाको रूपमा प्रकट भएको देखेँ । फेदाङ्माले देवात्माको आवाज मानव मनमा सार्ने काम वा सन्देशको रूपमा दिने काम गर्दछन् । उनी त्यसबेला साक्षात देव वा देवीको रूपमा प्रकट भएको उनका वरिपरि जोखाना हेर्ने दर्शक वा कविता सुन्ने पाठकले विश्वास गर्दछन् । भनिन्छ, फेदाङ्मालाई शरीरमा देवता चढ्नुपर्छ । उसैगरी कविलाई पनि कविता फुर्न उसको शरीरमा कुनै शक्तिको प्रवेश हुन्छ भनेर स्वयम् कवि बताउँछन् । तर आफूलाई कवि ठान्ने कतिपय आधुनिक कविहरू पण्डित वा पुरोहितसँग तुलना गरेको सहन्छन् तर फेदाङ्मा, धामीझाक्रीसित तुलना गर्दा अपमानित भयो भनेर रिसाउँछन् ।
ख्याल गरौँ, प्राचीन गुफामा कुँदेका चित्रलाई ब्याख्या गर्नलाई या त मानवशास्त्री चाहिन्छ या त धामीझाँक्री नै चाहिन्छ भनेर आधुनिक विज्ञानले स्वीकार गरेको छ । धामीझाक्रीमा यस्तो शक्ति हुन्छ जसले मानवचेतनाको गहिरोभन्दा गहिरो तह अर्थात् बुझ्ने भाषामा आत्मामा प्रवेश गर्दछ । उसले जीवन र जगत्को ब्याख्या मजाले गर्नसक्छ भलै त्यो व्याख्या आ–आफ्नै ढङ्गको किन नहोस् ।
करिव कवि पनि त्यस्तै हो जीवन र जगत्को क्लिष्ट समाजको किरिङमिरिङ अस्पष्ट जीवनयात्रालाई कविले मजाले नियाल्न सक्छ र आफ्नै पाराले ब्याख्या गर्दछ । एउटा अमूर्त चित्रको अर्थ एउटा कलाकार र कविले गर्न सक्दछ ।
विश्वास गरौँ–नगरौँ, परम्परागत फेदाङ्मा वा धामीझाक्रीलाई सामान्य मानिसले बुझ्न र बुझाउन नसकिने तर सरल शब्दमा भन्नुपर्दा विशिष्ठ शक्ति वा दैवीशक्ति प्राप्त छ । जुन शक्ति एक कविमा पनि पाउन सकिन्छ ।
फेदाङ्माले आधुनिक कविले जस्तो कविता लेखेर सुनाउँदैन तर उसले आफ्ना काव्यात्मक शक्तिको प्रयोग विभिन्न मौखिक साहित्य वा मुन्धुममा गरेकै हुन्छ । यही शक्तिले मानव सृष्टिकालदेखिका कविता फेदाङ्बा साम्बाले आजसम्म ल्याएका छन् । आधुनिक कविहरू वर्तमानमै हराएका छन् तिनीहरू सृष्टिकालको चिन्ता गरेर पोखिन भ्याएकै छैनन् । विश्वास गरौं, बिना कवित्व सफल फेदाङ्मा वा धामी बन्न सकिँदैन । यो कुरा विभिन्न अध्ययन अनुसन्धानले पनि पुष्टि गरेको छ । आधुनिक कविले त्यही शक्तिको नक्कल गरेका हुन्छन् आधुनिक स्वरूपमा । फेदाङ्माले जसरी एक विरामीलाई दु:खबिमार शान्त पार्दछ त्यसरी नै एक कविले आधुनिक पाठकको पनि मन शान्त पारिदिन्छ । यहाँ यिनीहरूको स्वरूप मात्र फरक छ ।
फेदाङ्मा वा धामीसित तुलना गरियो तथा कविलाई अवमूल्यन गरियो भन्नेलाई म के भन्न चाहन्छु भने– भाषागत दक्षता, काव्यिक चेतना, भावनात्मक यात्रा, आत्मिक प्रवाह र परम्परागत ज्ञानमा फेदाङमा वा धामी जति अगाडि छन् त्यसको सामू आजका कवि बच्चै छन् । त्यसैले कविको अवमूल्यन भएको छैन ।
यसैले मैले वानिरा गिरीलाई कवि मात्र होइन फेदाङ्माका रूपमा सम्मान गरेको छु । किनभने उहाँले किराँत लिम्बू धर्म र संस्कृतिप्रति कति गहिरो लगाव राख्नुभएको छ । कविताको गहन सन्देशले मलाई साँच्चै आनन्द दियो । उहाँले प्रस्तुत गर्नु भएका बिम्बहरू परुहाङ वा शिवको बारेमा मेरो पनि अध्ययन जारी छ । बिगत एक वर्षदेखि म लेप्मुहाङको विषयमा वैज्ञानिक तथा सामाजिक अध्ययन गर्दैछु । तथ्यलाई वैज्ञानिक र धार्मिक तथ्यहरूसित तुलना गर्दैछु । संक्षेपमा, हिन्दू धर्मग्रन्थ मत्स्यपुराणमा वर्णित जलप्रलयका नायक भगवान विष्णुका समकालीन हुन्– लेप्मुहाङ । जसरी भगवान विष्णुले मनु र आर्यवंशको रक्षा गरे उसरी नै लेप्मुहाङले पनि लिम्बू जातिलाई बचाएका थिए । यसलाई विज्ञानसम्मत तथा तुलनायोग्य बनाउने प्रयास विगत एकवर्षदेखि गर्दैछु । संभवत: अब चाँडै एक जर्नलमा प्रकाशित पनि हुँदैछ । म यसबारे अहिले यत्ति नै भन्न चाहन्छु ।
अन्त्यमा, भगवान विष्णुको अवतारवाद तथा हिन्दू जीवन दर्शनले मानवलाई जसरी मार्गदर्शन दिएको छ, लेप्मुहाङका परोपकारी भावना, कृषिक्रान्ति, सदाचारमा लाग्ने मार्गदर्शन किराँत लिम्बूलगायत समस्त मानव जातिमा पुगेको छ । यही कुरा वानिरा गिरीको कवितामा जीवन दर्शनको महत्वपूर्ण पक्ष भएर उजागर गरिएको छ– हामीले जीवनलाई टुक्रा टुक्रामा हेर्यौं भने केही अर्थ रहँदैन समग्र रूपमा जोडेर हेरेमा मात्र समष्टिगत पोष्टरमय चित्र बन्दछ । जब हामी टुक्रिन्छौं तब हामीले हाम्रो समष्टिगत जीवनको अर्थ भुल्दछौँ । मानिसबीचको वैमनस्यता भन्दा एकताको अर्थबोध गर्न एउटा सिङ्गो पोष्टरले सन्देश दिएको छ । कविले जुन सन्देश दिनुभएको छ त्यो अमृतवाणी पक्कै पनि देववाणीतुल्य छ । देववाणी टपक्क टिपेर कवितामा पस्कने सफल कवि जोसित मैले सम्मान गर्ने एक फेदाङ्मा वा युमाको शक्ति पनि पक्कै छ, सेवारो ।
..
