माधव घिमिरेको छन्दसाधना December 15, 2020

१) अनुष्टुप् – ३५६ (गीतिनाटकका श्लोकलाई यहाँ गणना गरिएको छैन,
खण्डकाव्य–२, कविता २२, गीतिनाटक–२)
२) उपजाति – ३३९ (खण्डकाव्य–२, कविता –२२)
३) शार्दूलविक्रीडित – ३०५ (खण्डकाव्य–२, कविता – २१)
४) मन्दाक्रान्ता – ८४ (कविता–१५)
५) वसन्ततिलका – ३४ (कविता – ४)
६) शिखरिणी – ३३ (खण्डकाव्य–५, कविता –७)
७) पञ्चचामर – १८ (कविता – २)
८) मालिनी – ११ (कविता – १)
९) स्रग्धरा – १० (कविता – १)
१०) द्रुतविलम्बित – ७ (कविता – १)
११) मात्रिक – ६ (कविता – २)
१२) पृथ्वी – ३ (कविता – १)माधव घिमिरेले अनुष्टुप् छन्दलाई बढी सङ्ख्यामा प्रयोग गरेको देखिए पनि छन्दगत संरचनालाई हेर्दा शार्दूलविक्रीडितकै उपयोग बढी भएको बुझिन्छ । सबभन्दा कम पृथ्वी छन्दको प्रयोग देखिन्छ । मन्दाक्रान्ता छन्दमा उत्कृष्ट र लोकप्रिय कविता लेखे पनि खण्डकाव्य चाहिँ रचना गरेको भेटिँदैन । उनले मुख्य रूपमा अनुष्टुप्, उपजाति, शार्दूलविक्रीडित र मन्दाक्रान्ता छन्दलाईमनपराएको बुझिन्छ । अन्य छन्दमा त्यति रुचि भएको पाइँदैन । उनको कवित्व पनि उपर्युक्त चारवटै छन्दमा जीवन्तरूपमा प्रवाहित रहेको पाइन्छ । घिमिरे शृङ्गार, वीर र करुणरसका कविस्रष्टा हुन् । भावानुकूल ढङ्गमा छन्द प्रयोग गर्ने कुशलता उनमा पाइन्छ । लोकलयमा उनले मूलतः तीनवटा (झ्याउरे, सेलो र सबाई) को प्रयोगमा रुचि देखाएका छन् र उच्च सफलतासमेत प्राप्त गरेका छन् । उनी तीव्र वेगमा कविता लेख्दैनन्, त्यसैले छन्दप्रयोगमा उनले विशेष कुशलता देखाएको पाइन्छ । कतैकतै नेपाली शब्दलाई कथ्यरूपमा ढाल्ने सामान्य प्रयत्न गरिए पनि भाषा, भाव र लयलाई नियमसंगत बनाएर प्रयोग गर्न कवि घिमिरे सिद्धहस्त देखिन्छन् । घिमिरे बद्धलय खासगरी वर्णमात्रिक (शास्त्रीय) र वार्णिक (लोक) छन्दका साधक हुन् । मात्रिक छन्दलयतर्फ उनको खासै रुचि देखिँदैन । उनले मुक्त लय वा गद्य शैलीमा कविता सृजना गरेको पाइँदैन । नेपाली कविता–गीतलाई छन्दलयका दृष्टिले सहज, सरस, सुमधुर, सुकोमल, शिष्ट र जीवन्त बनाउनु नै उनको विशिष्टतम प्राप्ति हो । कविता, गीत, बालगीत–कविता, खण्डकाव्य र गीतिनाटक जेसुकै रचना गरेपनि कवि घिमिरेको मौलिक शिल्पले चमत्कार देखाएकै पाइन्छ । भावगत उडानमा प्रवृत्त रहने महाकवि देवकोटाका लोकलयका रचनामा समेत शास्त्रीय शैलीको प्रभाव तीव्र देखिन्छ भने भावगत स्थिरतामा जोडदिने राष्ट्रकवि घिमिरेका शास्त्रीय काव्यकृतिमा पनि लोकशैली वा भाकाको प्रभाव भेटिन्छ । छन्दलयगत प्रस्तुतिलाई विशेष महŒव दिने घिमिरेको भाषाशैली सहज भइकन आलङ्कारिक रहेको देखिन्छ भने बिम्बप्रतीकको प्रयोगमा सहजता, स्वाभाविकता र विशेष आकर्षण देखापर्छ । छन्दसिद्धि प्राप्त गरेका घिमिरे महान् छन्दशिल्पी हुन् ।

३. निष्कर्ष
राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरे नेपाली काव्यजगत्का सुन्दर शिल्पी हुन् । उनको छन्दसाधनाको सन्दर्भलाई सामान्य रेखाङ्कन गर्दा उनले पूर्वीय संस्कृत परम्पराका विविध शास्त्रीय छन्दलाई विशेष कौशलसाथ उपयोग गरेको पाइन्छ । एक दर्जनजति छन्दमा कलम चलाए पनि खासगरी शार्दूलविक्रीडित, उपजाति (इन्द्रबज्रा र उपेन्द्रबज्राको संयोजित रूप), अनुष्टुप् र मन्दाक्रान्ता छन्दमा उनको पकड रहेको र प्रयोगमा सङ्ख्यात्मक र गुणात्मक दुवै दृष्टिले उत्कृष्टता प्रदर्शन भएको देखिन्छ । फुटकरकविता, खण्डकाव्य र गीतिनाटकमा प्रयुक्त शास्त्रीय छन्द वा लयले लोकलयझैं सुकुमारता, प्रवाहशीलता र सहजता प्राप्त गरेको भेटिन्छ । त्यसैगरी उनले विभिन्न लोकलय खासगरी झ्याउरे, सेलो र सबाई लयमा प्रशस्त गीत, खण्डकाव्य (गीतिकाव्यसमेत) तथा गीतिनाटक रचना गरी नेपाली मौलिक लयलाई साहित्यिक गरिमा प्रदान गर्ने कार्य प्रशंसनीय रूपमा गरेको पाइन्छ । शास्त्रीय स्रोतको मात्रिक छन्दलयतर्फ रुचि नदेखिनु र मुक्तलय (गद्यशैली) मा कविता सृजना नगर्नु उनका सीमा हुन् । शास्त्रीय शैली र लोकभाका एवम् भावनालाई सहज र आकर्षक रूपमा समीकरण गरेर साङ्गीतिक माधुर्य प्रदान गरी कविता प्रवाहित गर्नु कवि घिमिरेको महनीय कला हो । यस पक्षमा आदिकवि भानुभक्त, कविशिरोमणि लेखनाथ, महाकवि देवकोटा साथै संस्कृत महाकवि कालिदाससमेतका शैलीबाट घिमिरे अनुप्राणित भएको बुझिन्छ । उनको कवित्वको विशिष्ट प्राप्ति छन्दलयगत सुमधुरता,सहजता, सरसता, सुकोमलता र शिष्टता नै हुन् । भावानुकूल छन्दलयको व्यवस्थामा उनी निपुण देखापर्छन् । यसैले उनको कवित्व जीवन्त बन्न पुगेको हो । लामो काव्ययात्राका क्रममा प्रशस्त काव्यकृति प्रस्तुत नगरे पनि उपलब्ध कृतिबाट उनको साधनाले विशिष्टता र जीवन्तता प्राप्त गरेको स्पष्ट हुन्छ । राष्ट्रकवि माधव घिमिरेको छन्दसाधना नेपाली काव्यजगत्मा आदर्श मानक बन्न पुगेको छ ।सन्दर्भसूची
उपाध्याय, केशवप्रसाद (२०५६), तीन कविका तीन काव्य, ललितपुर : साझा प्रकाशन ।
घिमिरे, माधव (२०४९), आफ्नो बाँसुरी आफ्नै गीत, काठमाडौँ : साझा प्रकाशन ।
ढुङ्गाना, गोविन्दप्रसाद शर्मा (२०५०), छन्दोहार, पाँचौ संस्करण, काठमाडौँ : साझा प्रकाशन ।
देवकोटा, लक्ष्मीप्रसाद (२०६४), लक्ष्मी निबन्धसङ्ग्रह, सत्रौँ संस्क., ललितपुर : साझा प्रकाशन ।
नेपाल, शैलेन्दुप्रकाश (२०६१), राष्ट्रकवि माधव घिमिरे, काठमाडौँ : गण्डकी सामाजिक गुठी ।